Sual: Avam-ı nas Arabîden haberdar değildir, fehmedemez?

   Cevap: Avam-ı nas, zaruriyat ve müsellemat-ı diniyeye muhtaçtır. Ve hutbe makamı da bu gibi hükümlerin tebliği içindir. Bu hükümler kisve-i Arabiye içinde tafsilen değilse de icmalen avam-ı nasa malûm ve marufdur. Maahaza lisan-ı Arapta bulunan şehamet, yükseklik, meziyet, satvet diğer lisanlarda yoktur.

   İ‘lem ey gafletli, sağır ve kör olarak, zulmetler içinde esbaba ibadet eden ahmaklar! Cenab-ı Hakkın vücub-u vücud ve vahdetine, kâinatın mürekkebatı ve zerratının elli beş vecihle yaptıkları şehadetlerin bir vechini yazacağım. Şöyle ki:

   Eşyanın icadı, ya nefslerine veya esbaba olan isnadı, hayret ve istiğrabı muciptir. Bu da red ve inkârı icab eder. Bu dahi dalâletleri intac eder. Bu ise ıztırabat-ı ruhiye ve teşevvüşat-ı akliyeye sebep olur. Bu da ruhları ve akılları firar ettirmekle Vacibü’l-Vücuda iltica etmeye mecbur eder. Zira, her müşkilât Onun kudretiyle hallolur. Ve açılmaz düğümler Onun iradesiyle açılır. Ve kalbler Onun zikriyle mutmain olur. Bu hakikati şöyle bir muvazene ile izah edeceğim. Şöyle ki:

   Mevcudatın faili –yani eşyayı vücuda getiren– ya vacib ve vahiddir veyahut da mümkin ve kesirdir. Fail, vacib ve vahid olduğu takdirde, ne külfet var, ne de garabet var. Olsa bile vehmî olur. Esbaba isnad edildiği takdirde, külfet ve garabet vehmilikten çıkar; kat’î ve hakiki bir şekilde tahakkuk eder. Çünkü, kusur ve zafiyetten hâlî olmayan esbab-ı kesireden hiçbir sebep, bir müsebbebi omuzuna kaldıramaz. Ve bir şeyin icadında gayr-i mütenahî esbabın iştiraki lâzımdır. Meselâ: Bal arısı her şeyle alâkadar olduğundan, eğer icadı esbaba isnad edilirse, semavat ve arzın iştirakleri lâzımdır.

   Maahaza, kesretin vahidden sudûru, vahidin kesretten sudûru kadar zahmet değildir, daha kolaydır. Meselâ: Bir kumandanın efrad-ı kesireye verdiği intizam ve yaptırdığı işleri, o efrad-ı kesire, kendi başlarına büyük bir müşkilâttan sonra yapabilirler.