MÜHİM BİR MESELE

   Ene’nin iki vechi vardır. Bir vechini nübüvvet almıştır. Bir vechini de felsefe almıştır.

   Birinci vecih ubudiyet-i mahzaya menşedir. Mahiyeti harfiye olup müstakil değildir. Vücudu tebeî olup aslî değildir. Malikiyeti vehmî olup hakiki değildir. Vazifesi Hâlikın sıfatını fehmetmek için bir mizan ve bir mikyas olmaktır. Enbiya (aleyhimüsselâm) enaniyetin bu vechine bakmakla, mülkü tamamen Allah’a teslim ederek ne mülkünde, ne rububiyetinde, ne ulûhiyetinde şeriki olmadığına hükmetmişlerdir. Ene’nin bu vechinden, Cenab-ı Hak şecere-i tûba-i ubudiyeti inbat edip dal ve budakları kâinat bahçesinde enbiya, evliya, sıddîkîn gibi mübarek semereleri vermiştir.

   İkinci vechi alan felsefe, ene’nin vücudunu aslî ve kendisini müstakil ve malik-i hakiki olduğunu zu’m etmişlerdir. Vazifesi de yalnız hubb-u zatıyla tekemmül-ü hayattır. Ene’nin bu siyah yüzünden envaen şirkler, dalâletler çıkmıştır. Ezcümle: Kuvve-i behimiye dalında sanemler doğmuşlardır. Kuvve-i gadabiye gusnundan firavunlar, nemrutlar çıkmıştır. Kuvve-i akliyeden dehriyyun, maddiyyun, felâsife çıkmışlardır ki, Vacibü’l-Vücuda bir mahluk-u vahidi verir. Baki kalan mülkünü gayre taksim ederler.

   Hülâsa: Ene, haddizatında bir hava, bir buhar gibi iken, verilen ehemmiyete göre mayi haline gelir. Sonra ülfetle kalınlaşır. Sonra gaflet ve isyan ile öyle kalınlaşır ki, sahibini yutar. Halkı, esbabı da kendisine kıyas ederek Hâlikın evamirine mübarezeye başlar. Küçük âlemde yani insanda ene, büyük insanda yani kâinatta tabiata benziyor. İkisi de tağutlardandır.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! Hayrat ve hasenatın hayatı niyet iledir. Fesadları da ucub, riya ve gösteriş iledir. Kezalik, a’mâlin de hayatı niyet iledir. Fakat, niyet fitrî ahvalin ölümüdür. Sun’î seciyeye çevirir, zaifleştirir, bazen hiçe indirir. Niyet a’mâli de tam kuvvetleştirir. Meselâ, niyet tevazuu fesada verir, tekebbürü izale eder, ferah ve süruru uçurur, gam ve kederleri tahfif eder. ⁽¹⁾