وَ اِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ

   İ’lem eyyühe’l-aziz! Tesbihat, ibadat, gayr-i mahdud envalarıyla her şeyde vardır. Fakat, her şeyin kendi tesbihat ve ibadetini bütün vecihlerini daima bilip şuur edinmesi lâzım değildir. Çünkü husul, huzuru istilzam etmez. Tesbih ve ibadet edenler, yalnız yaptıkları amelin mahsus bir tesbih veya sıfatı malûm bir ibadet olduğunu bilirlerse kâfidir. Zaten Mabud-u Mutlakın ilmi kâfidir. İnsandan maada mahlûkatta teklif olmadığından, onlara niyet lâzım değildir. Ve keza, amellerinin sıfatını bilmek de lâzım değildir.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsan-ı mü’minin kıymeti, ihtiva ettiği sanat-ı âliye ile esma-i hüsnadan in’ikâs eden cilvelerin nakışları nisbetindedir. İnsan-ı kâfirin kıymeti ise et, kemikten ibaret fani ve sakıt maddesinin kıymetiyle ölçülür. Kezalik bu âlem de, eğer Kur’an’ın tarif ettiği gibi mana-yı harfiyle, yani Cenab-ı Hakkın azametine bir âlet nazarıyla bakılırsa, o nisbette kıymettar olur. Eğer felsefenin dediği gibi mana-yı ismiyle, yani hiçbir fail, hâlik ile bağlı olmayıp müstakil-i bizzat nazarıyla bakılırsa, kıymeti camide, mütegayyir maddesinde münhasır kalır. Kur’an’dan istifade edilen ilmin, felsefe ilminden ne derece yüksek olduğu, şu misal ile tebarüz eder: 

وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا   Bu hükm-ü Kur’anî esma-i hüsnanın cilvelerine bakmak için bir pencere açıyor. Şöyle ki:

   Ey insan! Bu şems, azametiyle beraber size musahhardır. Meskenlerinize nur veriyor. Yemeklerinizi hararetiyle pişirtiyor. Sizin öyle azim, rahim bir malikiniz var ki, bu şems onun bir lambası olup, misafirhanesinde sâkin misafirlerini ziyalandırıyor.

   Felsefenin hikmetince, şems büyük bir ateştir, yerinde dönüyor. Arz ile seyyarat, ondan uçan parçalardır. Cazibe ile şemse merbut kalarak medarlarında hareket ediyorlar.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsanın Cenab-ı Haktan hiçbir hakkı talep etmeye hakkı yoktur. Bilakis daima Ona şükretmeye medyundur. Çünkü, mülk Onundur, insan Onun memlûkudur.