ÜÇÜNCÜ MESELE

   Hikmet ve akıl ile halledilmeyen bir mesele-i mühimme

فَعَّالٌ لِمَا يُرٖيدُ    كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فٖى شَاْنٍ  

 ۞ 

   Sual: Kâinattaki mütemadiyen şu hayret-engiz faaliyetin sırrı ve hikmeti nedir? Neden şu durmayanlar durmuyorlar, daima dönüp tazeleniyorlar?

   Elcevap: Şu hikmetin izahı bin sahife ister. Öyle ise, izahını bırakıp, gayet muhtasar bir icmalini iki sahifeye sığıştıracağız.

   İşte, nasıl ki bir şahıs, bir vazife-i fıtriyeyi veyahut bir vazife-i içtimaiyeyi yapsa ve o vazife için hararetli bir surette çalışsa, elbette ona dikkat eden anlar ki, o vazifeyi ona gördüren iki şeydir:

   Birisi: Vazifeye terettüp eden maslahatlar, semereler, faidelerdir ki, ona “ille-i gaiye” denilir.

   İkincisi: Bir muhabbet, bir iştiyak, bir lezzet vardır ki, hararetle o vazifeyi yaptırıyor ki, ona “dai ve muktazi” tabir edilir. Meselâ, yemek yemek iştihadan gelen bir lezzet, bir iştiyaktır ki onu yemeğe sevk eder. Sonra da, yemeğin neticesi, vücudu beslemektir, hayatı idame etmektir.

   Öyle de,   وَلِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى   şu kâinattaki dehşet-engiz ve hayretnüma hadsiz faaliyet, iki kısım esma-i ilâhiyeye istinad ederek iki hikmet-i vasia içindir ki, her bir hikmeti de nihayetsizdir: