Evet, o zamandan beri nurunu neşreden ve mürur-u zamanla ulûm-u mütearife hükmüne geçen ve sair neyyirat-ı İslâmiye ile parlayan ve Kur’an’ın güneşiyle gündüz rengini alan bir vaziyet ile veyahut sathî ve basit bir perde-i ülfet ile baksan, elbette her bir ayetin ne kadar tatlı bir zemzeme-i i’caz içinde ne çeşit zulümatı dağıttığını hakkıyla göremezsin ve birçok enva-ı i’cazı içinde bu nev’i i’cazını zevk edemezsin. Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyanın en yüksek derece-i i’cazına bakmak istersen, şu temsil dürbünüyle bak. Şöyle ki:

   Gayet büyük ve garip ve gayetle yayılmış acib bir ağaç farz edelim ki, o ağaç geniş bir perde-i gayb altında bir tabaka-i mesturiyet içinde saklanmıştır. Malumdur ki, bir ağacın, insanın azaları gibi, onun dalları, meyveleri, yaprakları, çiçekleri gibi bütün uzuvları arasında bir münasebet, bir tenasüb, bir muvazenet lâzımdır. Her bir cüz’ü, o ağacın mahiyetine göre bir şekil alır, bir suret verilir. İşte hiç görülmeyen –ve hâlâ görünmüyor– o ağaca dair biri çıksa, perde üstünde onun her bir azasına mukabil bir resim çekse, bir hudut çizse, daldan meyveye, meyveden yaprağa bir tenasüble bir suret tersim etse ve birbirinden nihayet uzak mebde ve müntehasının ortasında uzuvlarının aynı şekil ve suretini gösterecek muvafık tersimat ile doldursa, elbette şüphe kalmaz ki o ressam bütün o gaybî ağacı gayb-âşina nazarıyla görür, ihata eder, sonra tasvir eder. Aynen onun gibi, Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan dahi, hakikat-i mümkinata dair –ki o hakikat, dünyanın ibtidasından tut, tâ ahiretin en nihayetine kadar uzanmış ve arştan ferşe, zerreden şemse kadar yayılmış– olan şecere-i hilkatin hakikatine dair, beyanat-ı Kur’aniye, o kadar tenasübü muhafaza etmiş ve her bir uzva ve meyveye lâyık bir suret vermiştir ki, bütün muhakkikler nihayet-i tahkikinde Kur’an’ın tasvirine