İkinci Vecih: Me­se­lâ, na­sıl ki de­nil­se, “Bu dev­let ve sal­ta­nat han­gi şey üze­rin­de du­ru­yor?” Ce­va­bın­da de­ni­lir.   عَلَى السَّيْفِ وَ الْقَلَمِ   Ya­ni, “As­ker kı­lın­cı­nın şe­ca­ati­ne, kuv­ve­ti­ne ve me­mur ka­le­mi­nin di­ra­ye­ti­ne ve adâ­le­ti­ne is­ti­nad eder.” Öy­le de, kü­re-i arz ma­dem zî­ha­ya­tın mes­ke­ni­dir ve zî­ha­ya­tın ku­man­dan­la­rı da in­san­dır ve insanın ehl-i sevahil kısmının kısm-ı âzamının medar-ı taayyüşleri balıktır ve ehl-i sevahil olmayan kısmının medar-ı taayyüşleri, ziraatle, öküzün omuzundadır ve mühim bir medar-ı ticareti de balıktır. Elbette, devlet seyf ve kalem üstünde durduğu gibi, küre-i arz da öküz ve balık üstünde duruyor, denilir. Zira, ne vakit öküz çalışmazsa ve balık milyon yumurtayı birden doğurmazsa, o vakit insan yaşayamaz, hayat sukut eder, Hâlik-ı Hakîm de arzı harap eder.

   İşte, Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm, gayet mucizane ve gayet ulvî ve gayet hikmetli bir cevap ile   اَلْاَرْضُ عَلَى الثَّوْرِ وَالْحُوتِ   demiş. Nev-i insanînin hayatı, ne kadar cins-i hayvanînin hayatıyla alâkadar olduğuna dair geniş bir hakikatı iki kelimeyle ders vermiş.

   Üçüncü Vecih: Eski kozmoğrafya nazarında güneş gezer. Güneşin her otuz derecesini bir burç tabir etmişler. O burçlardaki yıldızların aralarında birbirine rabtedecek farazî hatlar çekilse, bir tek vaziyet hasıl olduğu vakit, bazı esed (yani arslan) suretini, bazı terazi manasına olarak mizan suretini, bazı öküz manasına sevr suretini, bazı balık manasına hût suretini göstermişler. O münasebete binaen o burçlara o isimler verilmiş. Şu asrın kozmoğrafyası nazarında ise, güneş gezmiyor. O burçlar boş ve muattal ve işsiz kalmışlar. Güneşin bedeline küre-i arz geziyor. Öyle ise, o boş, işsiz burçlar ve yukarıdaki muattal daireler yerine, yerde arzın medar-ı senevîsinde, küçük mikyasta o daireleri teşkil etmek gerektir. Şu halde, buruc-u semaviye, arzın medar-ı senevîsinden temessül edecek. Ve o halde küre-i arz her ayda buruc-u semaviyenin birinin gölgesinde ve misâlindedir. Güya arzın medar-ı senevîsi bir ayine hükmünde olarak, semavî burçlar onda temessül ediyor.

   İşte bu vecihle, Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm, sabıkan zikrettiğimiz gibi, bir defa   عَلَى الثَّوْرِ   bir defa   عَلَى الْحُوتِ   demiş. Evet, mucizü’l-beyan olan lisan-ı nübüvvete yakışır bir tarzda, gayet derin ve çok asır sonra anlaşılacak bir hakikate işareten, bir defa   عَلَى الثَّوْرِ   demiş. Çünkü küre-i arz, o sualin zamanında sevr burcunun misâlindeydi. Bir ay sonra yine sorulmuş,  عَلَى الْحُوتِ   demiş. Çünkü o vakit küre-i arz hût burcunun gölgesindeymiş.