İşte açıkça gözle görünen bu keyfiyet, akıl sahibleri olan tahkik ehli için bir şahit olduğu gibi; en ahmak bir münafığı da bütün bu vahdet içinde görünen kâinatın da mutlak bir kudret ve mutlak bir ilim sahibinin eserleri olduğunu kabule mecbur eder. Vahdette mutlak bir kolaylık, çoklukta ve şirkte ise mutlak bir zorluk ve çözümsüzlük vardır. Eğer bütün eşya bir tek zata isnad edilse, âlemi yoktan yaratmak, bir hurma ağacını yaratmak kadar; bir hurma ağacını yaratmak da bir tek meyve kadar kolay olur. Şayet kâinatın yaratılması çok ellere isnad edilirse, o zaman da bir hurma ağacını yoktan varetmek kâinat kadar; meyveyi de ağaç kadar zorlaştıracak bir imkânsızlık sözkonusu olur. Çünkü, bir tek zat, bir tek fiil ile pek çok eşya için bir tek neticeyi ve vaziyeti külfetsiz ve mübaşeretsiz elde eder. Eğer bu vaziyet ve bu netice kesrete havale edilse, o sonuca pek çok zorluklarla, mübaşeret ve çekişmelerle ancak ulaşılabilir. Tıpkı, bir kumandanın görevini onun erlerine bir ustanın vazifesini binanın taşlarına, yerkürenin hareketlerini gezegenlere, fıskiyenin vazifesini su damlalarına ve bir dairedeki merkezin vazifesini de o dairenin etrafındaki noktalara havale etmek gibi.

   Vahdette, intisab sırrıyla sınırsız bir kudret ve kuvvet vardır. Bu suretle bir sebebe dayanmış kuvvet kaynaklarını kendisi taşımak zorunda kalmaz ve ondan hasıl olan eser, kendisine isnad ettiği şey oranında büyür. Şirkte ise, her bir sebeb, kuvvetinin kaynağını bizzat kendisi taşımaya mecbur olur. Dolayısıyla eseri de kendi kütlesi oranında küçük olur. Vahdetteki insitab sırrıyla küçük bir karınca ve bir sinek, en ceberrut zalimleri yener ve yine bu sırladır ki, küçücük çekirdekler koca ağaçları başlarında taşırlar.

   Bütün eşya bir tek zata isnad edilse, icad etmek “mutlak adem”den çıkarma anlamına gelmez. Bilakis icad etmek, vücud-u ilminin harici vücuda nakledilmesi ile aynıdır. Tıpkı aynadaki suretin, tam bir kolaylıkla kendisine harici bir vücud giydirilmesi için fotoğraf sahifesine nakli gibi. Yahud görülmez bir mürekkeble yazılmış bir yazının, gizli yazıları ortaya çıkaran bir madde vasıtasıyla görünür hale getirilmesi gibi.

   Eşyanın sebeplere ve kesrete havale edilmesi halinde ise, ona vücud vermek için o şeyi “mutlak adem”den çıkarmak gerekir. Bu ise, eğer muhal olmazsa zorluğun en son derecesi demektir. Dolayısıyla vahdette vücub derecesinde bir kolaylık, kesrette ise imkânsızlık derecesinde bir zorluk vardır.

   Vahdette, maddeye ve zamana ihtiyaç duyulmadan bir şeyi mutlak yokluktan, hiçten varedip icad etmek mümkündür. Vahdetteki hikmete binaen, zerreler birbirinden ayrılıp külfetsiz bir şekilde hiçbir karışıklığa meydan vermeden ilmi bir kalıba girebilir. Şirkte ve kesrette ise, bir şeyin yoktan varolması, bütün akıl sahiplerinin ittifakı ile mümkün değildir. Çünkü bir canlının vücudunun yaratılması için, yeryüzüne ve unsurlara dağılmış olan tüm zerrelerin toplanarak bir araya gelmesi gerektiği gibi, ilmi bir kalıbın olmayışı sebebiyle de o canlının cismindeki zerrelerin muhafazası için de, her zerrede külli bir ilmin ve mutlak bir iradenin bulunması gerekecektir.