DÖRDÜNCÜ MERTEBE

   Şanı yüce olan Allah her şeyden nihayet derecede büyüktür. Çünkü o öyle bir Adl, Âdil, Hakem, Hâkim ve Hakîm-i ezelidir ki, bu kâinat ağacının binasını, meşietinin ve hikmetinin asıllarıyla altı günde tesis etmiştir. Onu da kaza ve kaderinin düsturları ile tafsil etmiş; sünnetinin ve adetinin kanunları ile düzenlemiş; rahmetinin ve inayetinin kanunlarıyla süslemiş; isimlerinin ve sıfatlarının cilveleriyle nurlandırmıştır. Masnuatının bir düzen içinde olması, mevcudatının süslenmiş olması, sanatça birbirlerine benzemeleri ve uygunluk içinde bulunmaları, birbirlerinin ihtiyaçlarına cevap vermeleri ve birbirleriyle kucaklaşmaları gösteriyor ki, her şeyde o şeyin kabiliyet ve kemaline göre takdir edilmiş belli bir düzen içindeki sanatı vardır.

   Kâinatın düzenlenişinde bulunan kuşatıcı hikmet, süslemelerindeki umumi yardım, taltifatında görünen geniş rahmet, terbiyesindeki kuşatıcı erzak ve iaşe, yaratıcısının şuunatına mazhariyetiyle acib bir hayat ortaya koyması; bir maksada yönelik olan süslemelerinde güzelliklerini göstermesi, mevcudatın kaybolup gitmesiyle beraber onlarda yansıyan güzellik tecellilerinin devam etmesi...

   Kalbinde mabuduna karşı olan samimi aşk, cezbesinde apaçık görünen incizab, yaratıcısının birliği konusunda bütün eşyanın ittifakı, en küçük parçalarında bile maslahatı gözeten bir tasarruf...

   Bitkilerinde görünen gayet hikmetli tedbir, hayvanlarındaki keremli terbiye, temel unsurlarındaki değişmelerde görülen mükemmel bir intizam...

   Kâinatın her tarafında ve her yönünde görülen çok büyük gayeler, zamana ve maddeye ihtiyaç duymadan gayet derecedeki sanat güzelliği içinde birdenbire ortaya çıkması...

   Çeşitli ihtimaller arasında tereddüt içerisinde bulunan varlıkların en hikmetli bir şekilde biçim almaları, son derece çokluk ve çeşitlilik içerisinde olmasına rağmen, ihtiyaçlarının umulmadık ve düşünülmedik bir tarzda –en küçük bir arzusuna bile eli yetişmediği halde– en layık ve en uygun bir zamanda yerine getirilmesi...

   Zaafında mutlak bir kuvvet, aczinde mutlak bir kudret, cansızlığında görünen hayat, cehlinde görülen kuşatıcı bir şuur; kendisi değişmediği halde her şeyi değiştiren bir tağyir edicinin varlığını gerektiren mükemmel intizam, birbiri içindeki daireler halinde bir merkezde toplanan tesbihatları...

   İstidadının ve fıtri olan ihtiyaçlarının ve güç durumda kalma halindeki ıztırar diliyle olan üç çeşit duanın makbul olması... Kâinatın ibadetinde görülen münacat, şuhudat ve feyizler...