İşte bu saat ve kitab misâlleri gibi, Sâni-i Zülcelâl, Kadîr-i Külli Şey, esbabı halk etmiş, müsebbebatı da halk ediyor. Hikmetiyle, müsebbebatı esbaba bağlıyor. Kâinatın harekatının tanzimine dair kavanîn-i adetullahtan ibaret olan şeriat-ı fıtriye-i kübray-ı ilâhiyenin bir cilvesini ve eşyadaki o cilvesine yalnız bir ayine ve bir makes olan tabiat-ı eşyayı, iradesiyle tayin etmiştir. Ve o tabiatın vücud-u haricîye mazhar olan vechini, kudretiyle icad etmiş ve eşyayı o tabiat üzerinde halk etmiş, birbirine mezc etmiş. Acaba gayet derecede makul ve hadsiz bürhanların neticesi olan bu hakikatin kabulü mü daha kolaydır? Acaba vücub derecesinde lâzım değil midir? Yoksa camid, şuursuz, mahlûk, masnu, basit olan o sebep ve tabiat dediğiniz maddelere, her bir şeyin vücuduna lâzım hadsiz cihazat ve âlâtı verip hakîmane, basîrane olan işleri kendi kendilerine yaptırmak mı daha kolaydır? Acaba imtina derecesinde imkân haricinde değil midir? Senin o insafsız aklının insafına havale ediyoruz.

   Münkir ve tabiatperest diyor ki: “Madem beni insafa davet ediyorsun. Ben de diyorum ki: Şimdiye kadar yanlış gittiğimiz yol hem yüz derece muhal, hem gayet zararlı ve nihayet derecede çirkin bir meslek olduğunu itiraf ediyorum. Sabık tahkikatınızdan, zerre miktar şuuru bulunan anlayacak ki, esbaba, tabiata icad vermek mümtenidir, muhaldir. Ve her şeyi doğrudan doğruya Vacibü’l-Vücuda vermek vaciptir, zarurîdir. Elhamdülillahi ale’l-iman, deyip iman ediyorum. Yalnız bir şüphem var: Cenâb-ı Hakkın Hâlik olduğunu kabul ediyorum. Fakat bazı cüz’î esbabın ehemmiyetsiz şeylerde icada müdahaleleri ve bir parça medh ü sena kazanmaları, saltanat-ı rububiyetine ne zarar verir? Saltanatına noksaniyet gelir mi?”

   Elcevap: Bazı risalelerde gayet kat’î isbat ettiğimiz gibi, hakimiyetin şe’ni, müdahaleyi reddetmektir. Hatta, en edna bir hakim, bir memur, daire-i hakimiyetinde oğlunun müdahalesini kabul etmiyor.