Cevap: Bu iki sıfat, “yed” gibi, mana-yı hakikileriyle, Cenab-ı Hak hakkında kullanılması muhal olan müteşabihattandır. Müteşabihatta mana-yı mecazinin mana-yı hakikinin lâfzıyla, üslubuyla gösterilmesindeki hikmet, insanların me’luf ve malumları olmayan manaları ve hakikatleri zihinlerine yakınlaştırıp kabul ettirmekten ibarettir. Mesela, “yed”in mana-yı mecazisi insanlara me’nus olmadığından, mana-yı hakikinin şekliyle, lâfzıyla gösterilmesi zarureti vardır.

     اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ   : Evvelâ: Bu kelimeyi mâkabline bağlattıran cihet-i münasebet, “Rahman” ve “Rahim”in delâlet ettikleri nimetlerin hamd ve şükür ile karşılanması lüzumundan ibarettir.

   Sâniyen: Şu  اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ  cümlesi, her biri niam-ı esasiyeden birine işaret olmak üzere, Kur’an’ın dört suresinde tekerrür etmiştir. O nimetler de, “neş’e-i ûlâ ile neş’e-i ûlâda beka, neş’e-i uhra ile neş’e-i uhrada beka” nimetlerinden ibarettir.

   Sâlisen: Bu cümlenin Kur’an’ın başlangıcı olan Fatiha Sûresine fatiha, yani başlangıç yapılması neye binaendir?

   Cevap: Kâinatın ve dolayısıyla insanların hilkatindeki hikmet ve gaye,   وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَاْلاِنْسَ اِلاَّ لِيَعْبُدُونِ   ferman-ı celîlince, ibadettir. Hamd ise, ibadetin icmalî bir sureti ve küçük bir nüshasıdır.  اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ  ’nin bu makamda zikri, hilkatin gayesini tasavvur etmeye işarettir.

   Râbian: Hamdin en meşhur manası, sıfât-ı kemaliyeyi izhar etmektir. Şöyle ki:

   Cenab-ı Hak, insanı kâinata câmi bir nüsha ve on sekiz bin âlemi havi şu büyük âlemin kitabına bir fihrist olarak yaratmıştır. Ve esma-i hüsnadan her birisinin tecelligâhı olan her bir âlemden bir örnek, bir numune, insanın cevherinde vedia bırakmıştır. Eğer insan, maddî ve manevî her bir uzvunu Allah’ın emrettiği yere sarf etmekle hamdin şubelerinden olan şükr-ü örfiyi ifa ve şeriata imtisal ederse,