خَلِيفَةٌ  : Bu tabir, arzın insanların hayatına elverişli şeraiti haiz olmazdan evvel, arzda idrakli bir mahlukun bulunmuş olduğuna ve o mahlukun hayatına o zamandaki arzın evvelki vaziyetleri muvafık ve müsaid bulunduğuna işarettir.   خَلِيفَةٌ   tabirinin bu manaya delâleti, mukteza-i hikmettir. Amma meşhur olan manaya nazaran, o idrakli mahluk, cinlerden bir nev’ imiş; yaptıkları fesaddan dolayı insanlar ile mübadele edilmişlerdir.

قَالُۤوا اَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَۤاءَ

  Bu cümle, müste’nifedir. Bu isti’naftan anlaşılıyor ki; Cenab-ı Hakkın melâike ile olan hitabı, sâmii şöyle bir suale mecbur etmiştir ki: “Acaba, melâikeler komşuluklarına gelecek insanları nasıl karşılayacaklardır? Hem, onlar ile beraber olmaya ve komşu olmaya rızaları var mıdır? Hem, fikirleri nedir?” Kur’an-ı Kerim,   قَالُۤوا اَتَجْعَلُ   cümlesiyle o suali cevaplandırmıştır.

   Sual:   قَالُۤوا اَتَجْعَلُ   (ilâ âhir) cümlesi,   اِذْ قَالَ   cümlesine ceza olduğuna nazaran, aralarında lüzum lâzımdır. Halbuki, lüzum görünmüyor?

   Elcevap: Melâike arzın müekkelleri bulundukları cihetle, arz, onların idaresinde olur. Bu itibarla, insanların arza hâlife kılınması hakkında melâikenin fikirlerini izhar etmek lüzumu vardır.

    قَالَ – قَالُوا   tabirleri, mukavele ve muhavere şeklinde müşavere üslubunu insanlara öğretmek içindir. Yoksa, Cenab-ı Hak, müşavereden münezzehtir. Melâikenin   اَتَجْعَلُ   ile yaptıkları istifhamdan maksat,   جَعْل  ’e itiraz  جَعْل  ’i inkâr etmek değildir. Çünkü, Cenab-ı Hakkın fiillerine itiraz etmeye ismetleri mânidir. Ancak,   جَعْل  ’nin sebebi mahfi olduğundan, taaccüble sebep ve hikmetini sormuşlardır.   جَعْل   tabirinden anlaşılıyor ki;