Elcevap: Bir faideyi takip eden adam, bütün fikrini, hayalini o faideye hasreder ve ondan maada bir şeye bakmaz; ve her şeye kendi hesabına bakar, kimseyi nazara almaz, hatta kendisini ille-i gaiye zanneder. Binaenaleyh, bu gibi adama karşı makam-ı imtinanda söylenilen o gibi kelâmlarda mübalağa yoktur. Evet, binlerce hikmetler için yaratılan Zühal’in her bir hikmetinde binlerce cihetler ve her bir cihetinde binlerce istifade edenler bulunduğu hâlde, “Hilkatinde o adamın istifadesi ille-i gaiyeden bir cüz’ olarak düşünülmüştür” denilirse ne mânii var? Çünkü ille-i gaiye, daima basit bir şeyden ibaret değildir.

   Altıncı Nokta: İmam-ı Ali’nin 

وَتَزْعُمُ اَنَّكَ جِرْمٌ صَغِيرٌ * وَفِيكَ اِنْطَوَى الْعَالَمُ اْلاَكْبَرُ   emrettiği gibi; insan küçük bir cisim ise de, büyük âlemi içine alacak kadar büyüktür. Öyle ise, cüz’î istifadesi küllî olur; öyle ise abesiyet yoktur.

 İkinci Mesele:   ثُمَّ   hakkındadır.

 Ey arkadaş! Bu ayet, arzın semadan evvel yaratılmış olduğuna delâlet eder ve   وَاْلاَرْضُ بَعْدَ ذٰلِكَ دَحٰيهَا   ayeti de semavatın arzdan evvel halk edildiğine dâldir. Ve   كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا   ayeti ise ikisinin bir maddeden beraber halk edilmiş ve sonra birbirinden ayırdedilmiş olduklarını gösteriyor. Şeriatın nakliyatına nazaran, Cenab-ı Hak, bir cevhereyi, bir maddeyi yaratmıştır; sonra o maddeye tecelli etmekle, bir kısmını buhar, bir kısmını da mayi kılmıştır. Sonra, mayî kısmı da, tecellisiyle tekâsüf edip zebed (köpük) kesilmiştir. Sonra, arz veya yedi küre-i arziyeyi o köpükten halketmiştir. Bu itibarla, her bir arz için hava-i nesimîden bir sema hasıl olmuştur. Sonra o madde-i buhariyeyi bast etmekle, yedi kat semavatı tesviye edip, yıldızları içine zer’ etmiştir. Ve o yıldızlar tohumuna müştemil olan semavat in’ikad etmiş, vücuda gelmiştir.