Her ne kadar dünyada, daire-i esbab, daire-i itikada galip ise de; ahirette, hakaik-i itikadiye tamamen tecelli etmekle, daire-i esbaba galebe edecektir. Buna binaen, bu dairelerin her birisi için ayrı ayrı makamlar, ayrı ayrı hükümler vardır ve her makamın iktiza ettiği hükme göre hareket lazımdır. Aksi takdirde daire-i esbabda iken tabiatiyle, vehmiyle, hayaliyle daire-i itikada bakan, Mutezile olur ki; tesiri esbaba verir. Ve keza, daire-i itikadda iken ruhuyla, imanıyla daire-i esbaba bakan da, esbaba kıymet vermeyerek, Cebriye mezhebi gibi, tenbelcesine bir tevekkül ile nizam-ı âleme muhalefet eder.

      اِيَّاكَ نَعْبُدُ  :  ( ك )  zamirinde iki nükte vardır. Birincisi: Mâkablinde zikredilen sıfât-ı kemaliyenin, ( ك ) zamirinde müstetir ve mutazammın olduğuna işarettir. Çünkü, o sıfatların birer birer tâdadından hasıl olan büyük bir şevk ile gaybdan hitaba, yani ism-i zâhirden şu  ( ك )  zamirine iltifat ve intikal olmuştur. Demek, ( ك ) zamirinin mercii, geçen sıfât-ı kemaliye ile mevsuf olan zattır. İkincisi: Elfaz okunurken manalarını düşünmek, belâgat mezhebinde vacip olduğuna işarettir. Çünkü, manalar düşünülürse, nazil olduğu gibi okunur; ve o okuyuş, tabiatiyle, zevkiyle hitaba incirar eder. Hatta   اِيَّاكَ نَعْبُدُ  ’yü okuyan adam, sanki   اُعْبُدْ رَبَّكَ كَاَنَّكَ تَرَاهُ   cümlesindeki emre imtisalen okuyor gibi olur.

   Cem’ sigasıyla zikredilen   نَعْبُدُ  ’deki zamir, üç taifeye işarettir. Birincisi, insanın vücudundaki bütün aza ve zerrata racidir ki; bu itibarla şükr-ü örfiyi eda etmiş olur. İkincisi, bütün ehl-i tevhidin cemaatlerine aittir; bu cihetle şeriata itaat etmiş olur. Üçüncüsü, kâinatın ihtiva ettiği mevcudata işarettir; bu itibarla, şeriat-ı fıtriye-i kübraya tabi olarak, hayret ve muhabbetle, kudret ve azametin arşı altında sâcid ve âbid olmuş olur.

   Bu cümlenin mâkabliyle vech-i nazmı,   نَعْبُدُ  ’nün   اَلْحَمْدُ  ’ye tefsir ve