C— Zira her bir insan için, içinde görünecek ve onunla nâsı temaşa edecek bir mertebe-i haysiyet ve şöhret vardır. İşte o mertebe, eğer kamet-i istidadından daha yüksek ise, o, o seviyede görünmek için tekebbür ile ona uzanıp, tetavul edecektir. Şayet, kıymet ve istihkakı daha bülend ise, tevazu ile tekavvüs edip ona eğilecektir.

   S— Pek âlâ kabul ettik ki, hürriyet iyidir, güzeldir. Fakat şu Ermeniler’in hürriyeti çirkin görünüyor, bizi düşündürür. Re’yin nedir?

   C— Evvelâ: Onların hürriyeti onlara zulmetmemek ve rahat bırakmaktır. Bu ise şer’îdir. Bundan fazlası sizin fenalığınıza, divaneliğinize karşı bir tecavüzleridir, cehaletinizden bir istifadeleridir.

   Saniyen: Farzediniz ki, hürriyetleri bildiğiniz gibi size fena olsun. Lâkin, yine biz ehl-i İslâm zararlı değiliz. Çünkü içimizdeki Ermeniler üç milyon olmadığı gibi, gayr-ı müslimler dahi on milyon yoktur. Halbuki bizim milletimiz ve ebedî kardeşlerimiz üç yüz milyondan ziyade iken, üç müdhiş kayd ile mukayyed olup, ecnebilerin istibdad-ı maneviyelerinin taht-ı esaretlerinde ezilirler. İşte hürriyetimizin bir şubesi olan gayr-ı müslimlerin hürriyeti bizim umum milletimizin hürriyetinin rüşvetidir. Ve o müdhiş istibdad-ı manevînin dâfi’dir. Ve o kayıtların anahtarıdır. Ve ecnebilerin bizim dûşumuza çöktürdükleri müdhiş istibdad-ı manevinin râfiidir. Evet, Osmanlılar’ın hürriyeti koca Asya tâliinin keşşafıdır. İslâmiyet’in bahtının miftahıdır; ittihad-ı İslâm sûrunun temelidir.

   S—  Nedir o üç kayıt ki, istibdad-ı manevi onunla âlem-i İslâmiyeti kaydetmiştir?

   C— Meselâ Rus hükümetinin istibdadı bir kayıttır. Rus milletinin tahakkümü de diğer bir kayıttır. Âdât-ı küfriye ve zalimanelerinin tagallübü de üçüncü bir kayıttır. İngiliz hükümeti, gerçi müstebid değilse de, milleti mütehakkimedir. Âdâtı dahi bir derece mütegallibedir. İşte size Hindistan bir bürhan ve Mısır yarı bürhandır. Binaenaleyh, milletimiz ya üç veya bir buçuk kayd ile mukayyettir. Buna mukabil, bizim, gayr-i müslimlerin