Lâkin burada iki nokta-i mühimme vardır:

   Birincisi: Şu istidadın meyelânı ile intihab olunan ve bir derece hakikatı tazammun eden ve ekalliyette kalan kavl, nefsü’l-emirde mukayyed ve o istidat ile mahsus olduğu halde, sahibi ihmal edip mutlak bıraktı; etbaı iltizam edip tamim etti. Mukallitleri taassub edip, o kavlin hıfzı için muhaliflerin red ve hedmine çalıştılar. Şu noktadan müsademe, müşağabe, cerh ve red, o derece meydan aldı ki; ayakları altından çıkan toz ve ağızlarından feveran eden duman ve lisanlarından püsküren berkler, şimşekli ve bazen rahmetli bir bulut şems-i İslâmiyetin tecellisine bir hicab teşkil etmiştir. Lâkin ziya-yı şemsten tefeyyüz etmesine istidat bahşeden rahmetli bulut derecesinde kalmadı. Yağmuru vermediği gibi, ziyayı dahi men etmektedir.

   İkinci Nokta: Ekalliyette kalan kavl eğer içindeki hakikat ve mağz, onu intihab eden istidatlardaki heves ve heva ve mevrus ayineye ve mizacına galebe çalmazsa, o kavl bir hatar-ı azimde kalır. Zira istidat onunla insibağ edip, onun muktezasına inkılâb etmek lâzım iken, o onu kendine çevirir ve telkih eder, kendi emrine musahhar eder. İşte şu noktadan hüdâ hevaya tahavvül ve mezheb mizactan teşerrüb eder. Arı su içer bal akıtır. Yılan su içer zehir döker.

   Fakat kaviyen ümid ederim ki, kainatta şu meclis-i âli, şu meczub sergerdan küre şehrinde, millet-i insaniyede ve âdem kavminde ulema-yı İslâm âlemi, bir meclis-i mebusan-ı mukaddese hükmüne geçecektir. Selef ve halef asırlar üstünden birbirine bakıp mabeyinlerinden bir encümen-i şura teşkil edeceklerdir.

   S— Nasraniyet, İslâmiyetin inkişafına bundan sonra mani olmayacak mıdır?

   C— Nasraniyet ya intifa veya ıstıfa ile terk-i silah edecektir. Zira birkaç defa yırtıldı, protestanlığa geldi. Protestanlık da yırtıldı, tevhide yaklaştı; tekrar yırtılmağa hazırlanıyor. Ya intifa bulup sönecek veyahut doğrudan doğruya hakiki Hristiyanlığın esasına câmi olan hakaik-ı İslâmiyeyi karşısında görecektir. Beşer dinsiz olamaz.